Ciemna strona kreatywności. Kreatywność złowroga

Czy kreatywność zawsze służy dobrym celom? A co, jeśli istnieje jej ciemna strona? Czy możemy mówić o kreatywności w sytuacji, gdy ktoś świadomie krzywdzi innych? Kreatywność złowroga, której poświęcam dzisiejszy wpis, to kontrowersyjny temat. Czytasz na własne ryzyko.

Większość książek, poświęconych kreatywności, skupia się na jej pozytywnych aspektach: wprowadzaniu przełomowych rozwiązań, podnoszeniu jakości życia, czy twórczym rozwoju jednostki. Jeden z najpopularniejszych badaczy zjawiska w Polsce, Krzysztof Szmidt, wiąże kreatywność z czynieniem dobra i piękna:

Kreatywność jest zdolnością człowieka do tworzenia wytworów nowych i wartościowych (…). Cechą definiującą kreatywność, obok nowości, jest wartość – człowiek kreatywny wobec tego to ktoś, kto jest zdolny generować pomysły, które czynią nasz świat lepszym, bardziej prawdziwym lub piękniejszym (…). Kreatywność to nie tylko wymyślanie, lecz wymyślanie nowego i cennego w skali indywidualnej lub powszechnej. Działalność polegająca na wymyślaniu zła żadną miarą nie zasługuje na to miano.

– Szmidt, 2013, s. 22-23.

Czy możliwe jest wykorzystywanie kreatywności dla osiągania złych celów? James C. Kaufman w jednym z rozdziałów Kreatywności, wydanej w serii Homo Creator (2011) przybliża czym jest kreatywność złowroga.

Jeszcze inny sposób patrzenia na ciemną stronę kreatywności, to badanie kreatywności złowrogiej, czyli twórczych aktów celowo zaplanowanych w taki sposób, aby krzywdzić innych ludzi.

– Cropley, Kaufman i Cropley, 2008, za: Kaufman, 2011, s. 119.

Niszowy temat

Kreatywność złowroga pozostaje poza głównym nurtem badań psychologii twórczości. Równocześnie, na przestrzeni dziesięciu ostatnich lat pojawiło się kilka interesujących publikacji, dotyczących ciemnej strony kreatywności.

Baucus, Norton, Baucus i Human (2008, za: Kaufman, 2011) sformułowali tezę, że sugestie bądź bardziej twórczy mogą naruszać niektóre z podstawowych form etycznego zachowania (chodziło głównie o łamanie reguł, podważanie autorytetów, ryzykanctwo, wywoływanie konfliktów oraz stresu). O ile ta konkluzja nie jest wielkim zaskoczeniem (w końcu kreatywność często jest łączona z nonkonformizmem), wyniki innych badań stoją w opozycji do proponowanej przez Szmidta definicji.

Walczyk, Runco, Tripp i Smith (2008) dowiedli, że kreatywni kłamcy mogą osiągać wyższe wyniki w testach myślenia dywergencyjnego. Gino i Ariely (2012) wykazali, że kreatywność może wiązać się z brakiem szczerości. W serii pięciu eksperymentów naukowcy stwierdzili m.in. że kreatywność pozwala skuteczniej niż inteligencja przewidywać nieszczere zachowanie; a także, że osoby twórcze częściej zachowywały się w sposób nieuczciwy, równocześnie przejawiając większą zdolność do usprawiedliwiania tego typu zachowań.

Naginanie zasad nie wydaje się przesadnie szokujące. O wiele większe emocje mogą wzbudzać badania, dotyczące kryminalistów.

Kreatywność złowroga u przestępców i terrorystów

Czy zaplanowanie skoku stulecia wymaga kreatywności? Czy bez niej będzie możliwe pokonanie zabezpieczeń policji w celu przeprowadzenia zamachu terrorystycznego? A wykorzystanie ofiary tak, aby ta widziała w przestępcy nie oprawcę, a kogoś, kto może zapewnić ochronę? Każda z tych sytuacji budzi etyczny sprzeciw. Równocześnie, istnieją badania, które poruszają kontrowersyjny temat kreatywności u przestępców i terrorystów.

Eisenman (2008) zwraca uwagę, że przestępcy na ogół osiągają niskie wyniki w testach mierzących kreatywność. Charakteryzują się sztywnością, zwłaszcza w sferze poznawczej i społecznej. Równocześnie, część z nich wykazuje się kreatywnością, zwłaszcza jeśli chodzi o osiąganie szkodliwych społecznie celów. Eisenman przywołuje dziewięć historii, w tym m.in. przypadek skazańca, który znalazł patent na spieniężenie fałszywych czeków; brutalne przesłuchania wrogów politycznych przez jedną z południowoamerykańskich bojówek, gdzie zachętą do mówienia ma być usuwanie organów wewnętrznych; oraz szkolenie w meksykańskich gangach specjalnych śledczych, którzy są w stanie zdemaskować działającego pod przykrywką policjanta.

Gill, Horgan, Hunter i Cushenbery (2013) analizują kreatywność złowrogą w kontekście innowacji, pojawiających się w działaniach organizacji terrorystycznych, a Cropley, Kaufman i Cropley (2008) porównują wyścig pomiędzy terrorystami, a służbami do konkurencji między bazującymi na kreatywności i innowacjach przedsiębiorstwami. Autorzy proponują jedenaście zasad kreatywności złowrogiej, których zrozumienie ma stanowić podłoże dla skutecznego zapobiegania działalności terrorystycznej.

Osobowość czy kontekst?

Co wpływa na kreatywność złowrogą? Gutworth, Cushenbery i Hunter (2016) przeprowadzili dwa eksperymenty, uwzględniające kontekst sytuacyjny oraz różnice indywidualne.

Pierwsze z badań było próbą odpowiedzi na pytanie, czy charakter celu i instrukcje, w jaki sposób go osiągnąć mogą wpływać na kreatywność złowrogą. 213 studentów po wypełnieniu testów osobowościowych stanęło przed zadaniem zaplanowania wydarzenia na terenie kampusu. Grupy różnicował cel (zwiększenie dumy uniwersytetu vs. docinanie konkurencyjnej uczelni) oraz instrukcja, w jaki sposób mają osiągnąć cel (poprzez złośliwy żart lub organizację rajdu). Oceniano użyteczność, oryginalność oraz złowrogość rozwiązań.

Analiza wyników wskazała, że charakter celu i instrukcje wpływały na kreatywność złowrogą mocniej, niż różnice indywidualne. Co interesujące, największą oryginalnością wykazywały się te rozwiązania, w których zarówno cel, jak i forma działania były ukierunkowane na zaszkodzenie innym.

Drugie badanie skupiło się na mniej formalnych elementach. Uczestnicy (115 studentów), oglądali film, przedstawiający dyskusję nad kampanią cenzury Internetu na uczelni. Manipulowano dwoma zmiennymi: charakterem burzy mózgów (złowroga vs. nie prezentująca szkodliwych idei) oraz występowaniem lub brakiem sprzeciwu. Następnie uczestnicy eksperymentu zostali poproszeni o twórcze rozwiązanie problemu wzrostu opłat za przejazdy autobusowe, który został przedstawiony jako kolejna kontrowersyjna (po cenzurze Internetu) propozycja administracji uczelni. Ponownie oceniano użyteczność, oryginalność oraz złowrogość rozwiązań, podobnie, jak w pierwszym badaniu przed właściwym zadaniem studenci zostali poproszeni o wypełnienie testów osobowości.

Uzyskane wyniki kolejny raz sugerowały, że czynniki sytuacyjne stanowią istotniejszy predyktor dla kreatywności złowrogiej, niż różnice indywidualne. Równocześnie, badanie wykazało, że obecność sprzeciwu dla dyskutowanych propozycji istotnie wpływała na użyteczność generowanych rozwiązań, a także na ich oryginalność. Niezależnie od charakteru burzy mózgów, odrębne zdanie prowadziło do wysokich wyników w oryginalności rozwiązań (najsłabiej na tym polu wypadała grupa z życzliwą burzą mózgów, w której nie występował sprzeciw). Autorzy badania zakładali, że wrogość będzie najbardziej zauważalna w rozwiązaniach zaproponowanych przez grupę, która oglądała złowrogą burzę mózgów, której towarzyszył sprzeciw wobec prezentowanych idei. Ku zaskoczeniu naukowców, charakter burzy mózgów nie miał znaczenia. Istotne okazało się wyrażenie sprzeciwu dla prezentowanych rozwiązań, które prowadziło do wzrostu złowrogości generowanych rozwiązań nawet w przypadku burzy mózgów, której nie towarzyszyły szkodliwe idee.

Badania zespołu Gutworth rzucają zupełnie nowe światło na kreatywność złowrogą. Przeczą powszechnej opinii, że pewne osoby są bardziej skłonne do angażowania się w twórczą działalność, mogącą szkodzić innym – zamiast tego sugerują, że każdy w sprzyjających temu warunkach może przejść na ciemną stronę kreatywności.

Warto zaznaczyć, że nie jest to jedyne stanowisko w kwestii podłoża kreatywności złowrogiej. Lee i Dow (2011) przeprowadzili badanie, które wykazało jej związek z czynnikami osobowościowymi, takimi jak niska sumienność i skłonność do agresji fizycznej.

W poszukiwaniu odpowiedzi

Wyniki eksperymentów, przeprowadzonych przez Guttworth i współpracowników oraz Lee i Dow, pokazują, że w kwestii kreatywność złowroga pozostawia wiele wątpliwości, które czekają na wyjaśnienie. Niewielka ilość dotychczas przeprowadzonych badań pozostawia pole do dalszej eksploracji przez naukowców, zajmujących się psychologią twórczości. Być może niektóre z odpowiedzi będą możliwe dzięki MCBS (Malevolent Creativity Behaviour Scale). To nowe narzędzie, zaprezentowane w 2016 roku przez chińsko-amerykański zespół badaczy, w skład którego weszli Hao, Tang, Yang, Wang i Runco. MCBS składa się z trzynastu pozycji, które tworzą trzy skale: ranienie innych (ang. hurting people), kłamanie (ang. lying) oraz płatanie figli (ang. playing tricks). Pierwsze próby weryfikacji trafności testu wyglądają obiecująco, stąd możliwe, że niebawem na rynku pojawi się debiutanckie narzędzie, dedykowane kreatywności złowrogiej.

Od autora

Zdaję sobie sprawę z kontrowersji, jakie może wywoływać kreatywność złowroga. Podjęcie tego wątku nie wynika z fascynacji zjawiskiem wykorzystywania zdolności twórczych w niecnych celach (o wiele bliższa jest mi idea kreatywności, służącej podnoszeniu jakości życia). Uznałem, że warto przybliżyć obszar psychologii twórczości, który w polskiej literaturze jest w zasadzie nieobecny. Być może będzie to inspiracja dla lokalnych badań, pozwalających lepiej zrozumieć zjawisko kreatywności złowrogiej.

Tworząc tekst bazowałem na następujących książkach i artykułach:

Cropley, D., Kaufman, J., Cropley, A. (2008). Malevolent Creativity: A Functional Model of Creativity in Terrorism and Crime. Creativity Research Journal, 20(2), s. 105-115.

Eisenman, R. (2008). Malevolent Creativity in Criminals. Creativity Research Journal, 20:2, s. 116-119.

Gill, P., Horgan, J. Hunter, S., Cushenbery, L. (2013). Malevolent Creativity in Terrorist Organizations. Journal of Creative Behaviour, 47 (2), s. 125-151.

Gino, F., Ariey, D. (2012). The Dark Side of Creativity: Original Thinkers Can Be More Dishonest. Journal of Personality and Social Psychology, 102(3), s. 445–459.

Gutworth, M., Cushenbery, L., Hunter, S. (2016). Creativity for Deliberate Harm: Malevolent Creativity and Social Information Processing Theory. Journal of Creative Behaviour.

Hao, N., Tang, M., Yang, J., Wang, Q., Runco, M. (2016). A New Tool to Measure Malevolent Cretivity: The Malevolent Creativity Behaviour Scale. Frontiers in Psychology, 7:682.

Kaufman, J. (2011). Kreatywność. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.

Lee, S., Dow, G. (2011). Malevolent Creativity: Does Personality Influence Malicious Divergent Thinking? Creativity Research Journal, 23:2, s. 73-82.

Szmidt, K. (2013). Trening kreatywności. Podręcznik dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych. Gliwice: Wydawnictwo Helion.

Walczyk, J., Runco, M., Tripp, S., Smith, C. (2008). The Creativity of Lying: Divergent Thinking and Ideational Correlates of the Resolution of Social Dilemmas. Creativity Research Journal, 20:3, s. 328-342.

Więcej tekstów, poświęconych psychologii twórczości znajdziesz TUTAJ.